7 tips van de Preventie Alliantie

“Vraag je aan de brandweer hoe we branden beter kunnen blussen, dan zullen zij zeggen: we willen een grotere brandweerauto met nog meer waterdruk. Terwijl het antwoord eigenlijk moet zijn: hang rookmelders op, plaats isolerende deuren en ga praten met de bouwers van een wijk over brandgangen in woonblokken.”

Met deze vergelijking vat Arre Zuurmond, ombudsman voor de metropool Amsterdam, het daklozenvraagstuk samen: voorkomen is beter dan genezen. Hij is een van de experts van de recent opgerichte Preventie Alliantie, die klaarstaat om gemeenten te ondersteunen bij het versterken van hun preventieve aanpak van dakloosheid. Want dak- en thuisloosheid voorkomen klinkt prachtig, maar ga er maar aan staan als gemeente. Je moet een sterk preventiebeleid ontwikkelen én zorgen dat dit wordt uitgevoerd. Hoe ga je te werk zonder het wiel opnieuw uit te vinden? Welke tools zijn er al? Welke maatregelen mag je niet over het hoofd zien? En met welke plannen kun je morgen al beginnen om dak- en thuisloosheid te voorkomen en terug te dringen?

Van opvang naar meedoen

“De Preventie Alliantie helpt gemeenten met concrete verbeterstappen en goede voorbeelden. We geven ook inzicht in de risico’s voor en routes naar sociale uitsluiting en dakloosheid. Want als je weet hoe mensen dakloos raken, weet je ook hoe je dat kunt voorkomen”, zegt de oprichtster van de Preventie Alliantie, prof. dr. Judith Wolf. Ze is hoogleraar maatschappelijke zorg bij het Radboudumc en hoofd van onderzoekscentrum Impuls.

Volgens de hoogleraar lag het accent de afgelopen jaren op de opvang, waardoor mensen veel te snel in een voorziening terechtkwamen. “Gemeenten hebben de neiging om te denken in voorzieningen, opvang en tussenvoorzieningen, terwijl de focus zou moeten liggen op het versterken van de bestaanszekerheid en meedoen in de samenleving. Dat maakt de kans dat mensen dakloos raken veel kleiner. Verliest iemand onverhoopt toch z’n huis? Dan moet je voorkomen dat hij of zij in de maatschappelijke opvang belandt. Wij adviseren om te kijken wat er binnen de gemeenschap al aan tijdelijk wonen te vinden is. Hier valt een wereld te winnen.”

1. Investeer in bestaansvoorwaarden

Het valt Judith op dat gemeenten bestaansvoorwaarden – een dak boven je hoofd, inkomen, activiteiten, gezondheid en ‘steunende relaties’ – niet in verband brengen met het voorkomen van dakloosheid. “Gemeenten denken: maar dat geldt toch voor de hele bevolking? Wij zeggen: je moet juist investeren in bestaansvoorwaarden om te voorkomen dat mensen afglijden. Hoe? Begin ermee om alle betrokken afdelingen in de gemeente – met kennis van de risico’s en routes naar uitsluiting en dakloosheid – een plan te laten maken voor hoe zij met heel concrete maatregelen kunnen voorkomen dat mensen achteropraken. Dan heb je in beeld wat er nodig is in je preventiebeleid. Ga vervolgens na hoe wettelijke regelingen, of de uitvoering daarvan, elkaar tegenwerken. Pakken ze ongunstig uit voor je burgers? Zoek daar dan oplossingen voor. Maak een integraal plan waarin alle betrokkenen, ook van buiten de gemeente, een rol hebben. Heel belangrijk is om ook de doelgroep bij dit proces te betrekken; dat gebeurt nu nog nauwelijks.”

2. Wees er vroeg bij

De belangrijkste pijler van preventie is ‘voorzorg’, oftewel vroeg erbij zijn. Betalingsachterstanden snel signaleren en vlot in actie komen bij baanverlies of problemen in een relatie of gezin die fors oplopen, soms met huiselijk geweld. “Dat zijn de momenten waarop mensen grip op hun bestaan kwijtraken”, zegt Judith, “dan moet je voorkomen dat ze verder achteropraken.” Meer vroegtijdige bemiddeling in dit soort conflicten heeft hier een gunstig effect op. “We moeten de ‘ogen en oren’ van de wijk beter benutten bij het signaleren van problemen en het mobiliseren van steun. Op dit gebied zouden gemeenten meer kunnen ondernemen.”

Huisbezoeken afleggen, ‘outreachend’ werken of de aanpak Vroeg Eropaf zijn tools die je kunt inzetten voor vroegsignalering. Maak ook afspraken met belangrijke partners – corporaties, zorgverzekeraars, water- en energiebedrijven en particuliere verhuurders – over het signaleren, melden en aanpakken van betalingsachterstanden en huisuitzettingen.

De aanpak Vroeg Eropaf

Een betalingsachterstand is hét signaal van een schuld in wording. Bij de aanpak Vroeg Eropaf wordt de achterstand snel gemeld bij de schuldhulpverlening. De woningcorporatie bijvoorbeeld, trekt direct aan de bel als de huur niet betaald is. De volgende dag staat het Vroeg Eropaf-team op de stoep. “Ze bellen gewoon aan en zeggen: we zien dat u de huur niet betaalt; kunnen we bespreken wat er misgaat en wat u nodig heeft?”, legt Arre uit. “Zo voorkom je huisuitzetting. In Amsterdam doen we dit al na één maand huurachterstand. Het aantal huisuitzettingen is behoorlijk gedaald, van ongeveer zeshonderd naar honderdvijftig.”

3. Breng kansen in beeld

Alle gemeenten in Nederland moeten voor 1 januari 2022 een plan van aanpak hebben voor de preventie van dak- en thuisloosheid, een van de centrale doelstellingen van Een (t)huis, een toekomst, een brede aanpak van dak- en thuisloosheid. Een hulpmiddel voor het maken van dit plan is de ‘scanner preventie dakloosheid’ van de Preventie Alliantie. Door allerlei vragen te beantwoorden krijgen gemeenten een beeld van hoe het staat met hun preventiebeleid en hoe ze dat kunnen versterken. Denk aan vragen als: wat doet de gemeente op het gebied van gezondheid & welzijn en inkomen & schulden om afglijden te voorkomen? Hoe staat het met de vroeginterventie en de nazorg? Wat heeft de gemeente aan tijdelijke woonplekken voor mensen die onverhoopt dakloos worden? Gemeenten krijgen na de beantwoording een rapportage met de krachten en kansen van de preventieve aanpak in de regio. 

De experts van de alliantie kunnen hun kennis en ervaring inzetten bij het uitwerken van de gemeentelijke plannen. Er loopt nu een pilot met de scanner in 21 gemeenten, die bijna is afgerond. Op basis van de resultaten wordt de scanner aangepast, waarna alle gemeenten in het land dit instrument kunnen inzetten.

4. Zorg voor nazorg

Wil je dakloosheid voorkomen, vergeet dan de nazorg niet, stelt Judith. “Onder dak- en thuisloze mensen zien we veel jongeren uit een instelling voor jeugdzorg. En mensen die na detentie, een verblijf in de ggz of maatschappelijke opvang weer terugkeren in de maatschappij en dan geen perspectief op onderdak hebben. Het is onvoorstelbaar dat zij mogen vertrekken zonder dat er een woonplek voor ze is! Neem de ongeveer 30.000 burgers die jaarlijks uitstromen na detentie: twintig procent van hen staat een maand na vertrek niet op een adres ingeschreven. Een deel van deze groep staat dan weer bij de maatschappelijke opvang voor de deur. Zo pompen we mensen rond in het systeem.”

Als gemeente kun je hier gelukkig veel aan doen, zodat mensen bij vertrek niet met een tasje op straat staan, maar weten waar ze naartoe kunnen, zegt Judith. “Stel eisen aan de instelling of voorziening en geef ook aanwijzingen voor wat zij tijdens het verblijf al kunnen doen: een uitkering of leefgeld aanvragen, schulden aanpakken en alvast onderdak regelen. Zorg ook dat er hulp is om iemand te steunen om zijn of haar leven weer op de rit te krijgen.”

Arre vult aan: “Wist je dat het merendeel van de gedetineerden maar twee tot drie maanden in de gevangenis verblijft? Dat is net lang genoeg om je huis kwijt te raken. Wij adviseren gemeenten om de woonlasten door te betalen, want dan ben je vele malen goedkoper uit dan wanneer diegene dakloos wordt.”

“Besef wel dat je altijd een groep houdt die achteropgeraakt is en extra steun nodig heeft”, zegt Judith. Ze drukt gemeenten op het hart om vooral bij deze mensen te blijven. “Help ze met inkomensbeheer, het draaiend houden van hun huishouden en zorg voor activiteiten die de dag zin en structuur geven. Help deze mensen ook met het opbouwen van hun sociale netwerk.”

5. Extra inzet tegengaan dak- en thuisloosheid

In juni 2020 werd  Een (t)huis, een toekomst gelanceerd. Allerlei partijen hebben de handen ineen geslagen en gezamenlijk een breed plan van aanpak opgesteld om gemeenten en andere betrokken organisaties extra te ondersteunen. Preventie van dak- en thuisloosheid is een van de drie centrale onderwerpen in het plan. De Preventie Alliantie is vervolgens ingericht op initiatief en met financiering van het Ministerie van VWS. 

Zet cliëntondersteuners in

“We zien dat gemeenten al wel vroegpreventie en professionele hulp inzetten, maar nog belangrijker is het om mensen zelf te versterken”, weet Judith. “Dit kun je bijvoorbeeld doen met cliëntondersteuners die mensen helpen om hun weg in het systeem te vinden. Hoewel dit een wettelijke taak is, zien we in de scanner dat cliëntondersteuners nog weinig worden ingezet. Hetzelfde geldt voor ervaringsdeskundigen: zij kunnen mensen helpen om in balans te blijven en aan hun herstel te werken.”

6. Geef woningcorporaties een grotere rol

Alice Sonne, een van de experts van de Preventie Alliantie, is onderzoeker bij de gemeentelijke ombudsman Amsterdam. Haar is opgevallen dat woningcorporaties vaak pas laat bij het preventiebeleid worden betrokken, terwijl ze een grote rol kunnen spelen in het voorkomen van dakloosheid. “Veel corporaties hebben een zerotolerancebeleid en grijpen snel naar het middel van ontruiming”, zegt ze. “In de maatschappelijke opvang kom je aardig wat mensen tegen die volgens de corporatie fraude hebben gepleegd, maar een misstap is nog geen fraude. Je kunt vergeten zijn om medehuurderschap aan te vragen of iets verkeerd hebben ingevuld. Als er geen opzet in het spel is, is ontruiming een te zwaar middel. De corporatie kan iemand bijvoorbeeld ook een tweedekanscontract geven.”

Morgen invoeren: Onder de Pannen

Veel particulieren hebben een kamer over en willen best iemand tijdelijk onderdak geven. Maar ze durven niet, omdat ze bang zijn gekort te worden op hun uitkering of toeslagen – de zogenaamde kostendelersnorm. Die wet noemt logeren al snel wonen. “Als maatschappij zouden we juist blij moeten zijn met deze burgers die kwetsbaren onderdak bieden, in plaats van hen te straffen”, zegt Alice.

Het project ‘Onder de Pannen’ benut leegstaande kamers zonder degene te korten die de tijdelijke opvangplek biedt. Iemand zonder dak boven het hoofd mag maximaal een jaar in zo’n particuliere kamer wonen en betaalt gewoon huur en een onkostenvergoeding. Zowel verhuurder als huurder behouden hun toeslagen en eventuele uitkering. Sterker nog, de verhuurder verdient er een extraatje mee en kan er zelfs een eventuele huurschuld mee wegwerken.

Volgens Alice is Onder de Pannen een van de meest praktische stappen die gemeenten kunnen zetten. “Alle juridische haken en ogen zijn uitgezocht en voor de tegenwerkende regels is een oplossing gevonden – het mag en het kan. En het levert alle partijen, inclusief de samenleving, iets op. Het Amsterdamse initiatief is een op een over te nemen door andere gemeenten. Ze kunnen er morgen mee starten.”

Is een tijdelijke woonplek wel een oplossing?
Alice: “In het jaar Onder de Pannen worden mensen begeleid naar een stabielere woonplek. Toen ze nog geen dak boven hun hoofd hadden, stonden ze in een overleefstand en hadden ze geen rust om na te denken over de toekomst. Nu ze onder de pannen zijn, krijgen ze weer ruimte om plannen te maken, vinden ze werk, bouwen ze aan hun sociale netwerk.” Ze noemt de tijdelijkheid van Onder de Pannen een pluspunt voor corporaties, die dan eerder geneigd zijn om mee te werken.

Heeft het project ook een preventief effect?
“De criteria zijn soms zo streng, dat iemand eerst enorm moet afglijden voordat hij of zij hulp krijgt. Maar elk jaar dat iemand dakloos is, wordt de kans op herstel kleiner. Je moet er snel bij zijn, want in de beginfase is het nog relatief makkelijk om iemand terug te laten stuiteren in het gewone leven”, vertelt Arre. En dat is niet alleen de theorie. “Onder de Pannen geeft mensen weer een plek om te slapen, te koken en te douchen. Ze hebben weer een adres, waardoor ze zich bij de gemeente kunnen inschrijven, zodat ze zich kunnen verzekeren en eventuele schulden opgepakt kunnen worden. Bij Onder de Pannen zien we mensen heel snel herstellen.”

Kun je hier een voorbeeld van geven?
“De allereerste deelnemer aan Onder de Pannen was de dertigjarige Jan. Hij huurde een kamer bij een vrouw van zestig, die hoopte op wat aanspraak. Jan kon eindelijk weer rustig slapen, goed eten en zich netjes kleden. Zijn eerste stap was naar de dokter gaan, omdat hij last had van zijn voet. Toen zijn been hersteld was, begon hij te solliciteren. Na vier maanden had hij een fulltimebaan gevonden! En dan te bedenken dat deze man al langere tijd bij het Leger des Heils bivakkeerde – à raison van 20.000 euro per jaar – en elk jaar achteruitging. Het wrange is: de opvang is hartstikke duur en na een jaar gaat het eerder slechter met iemand dan beter. Onder de Pannen voorkomt dat mensen verder afglijden.”

Voor wie is het project geschikt?
“De groeiende groep economisch daklozen is enorm geholpen met dit project. Dat zijn de mensen zonder verslaving of psychiatrische problemen, die door baanverlies of een scheiding op straat zijn komen te staan”, licht Alice toe. “Ook voor jongeren die niet bij hun ouders terechtkunnen, is Onder de Pannen een uitkomst.”

De Preventie Alliantie en de ombudsman Amsterdam organiseerden onlangs een workshop over Onder de Pannen en dat was een groot succes. Bekijk  hier kosteloos de video, de presentaties en meer.

_{Jan is niet zijn echte naam.}

7. Zet regelingen slim in

“Gelukkig hebben veel gemeenten al oog voor de preventie van uitsluiting en dakloosheid, maar je kunt altijd nog meer doen of dingen slimmer aanpakken.” Judith vertelt over de stappen die gemeenten kunnen zetten en neemt ons mee langs taken van de Wet gemeentelijke schuldhulpverlening (Wgs) van januari 2021 die nog niet allemaal worden uitgevoerd: “Niet alle gemeenten maken bijvoorbeeld al afspraken met de branchevereniging particuliere verhuur over betalingsachterstanden en het voorkomen van huisuitzettingen.”

Een greep uit de adviezen van de Preventie Alliantie om bestaande regelingen slim in te zetten:

Laat de kostendelersnorm los

De kostendelersnorm regelt: wie gaat samenwonen, ook met een huisgenoot, krijgt een lagere bijstandsuitkering. Zoals de tante die zich om haar thuisloze neefje van achttien bekommert. Ze wil hem wel in huis nemen, maar vreest haar recht op een uitkering te verliezen. Alice: “De wet stimuleert haar dus om de deur dicht te houden voor een jongen die opgevangen moet worden! Als gemeente heb je de vrijheid om de scherpe randjes van de kostendelersnorm af te halen. Doe dat alsjeblieft”, benadrukt ze, “want met strenge regels duw je mensen de straat op en veroorzaak je onbedoeld dakloosheid.”

Geef mensen een briefadres: de basis van stabiel wonen

Zonder een briefadres geen bijstandsuitkering, identiteitsbewijs, bankrekening, zorgverzekering of arbeidscontract. De inschrijving in de Basisregistratie Personen (BRP) is echt een voorwaarde om je leven weer op de rit te krijgen, zegt Judith. “Het is een van de knelpunten die we in de uitvoering zien, ook bij gemeenten waar het beleid goed in elkaar zit. Veel gemeenten zijn terughoudend in het verstrekken van briefadressen, terwijl dit een wettelijke plicht is. Geef mensen dus een postbusadres op het stadhuis of bij een instelling, want daarmee geef je ze perspectief om de draad weer op te pakken.”

Zet de bankslapersregeling in

Vergelijkbaar met het Amsterdamse initiatief Onder de Pannen is de bankslapersregeling uit Rotterdam. “Het biedt dak- of thuisloze mensen de mogelijkheid om legaal op een ‘bank’ te slapen, zodat ze niet buiten hoeven te slapen of in de opvang”, zegt Arre. “Dat is veiliger en geeft iemand meteen een briefadres.” De bankslapersregeling laat de kostendelersnorm los. Mensen worden ook niet gekort op huurtoeslag.

Lever maatwerk voor jongeren

Wat de alliantie ook niet altijd ziet gebeuren, is maatwerk voor jongeren. “Een stabiele woonplek staat of valt met een aantal basale zaken, waaronder een inkomen. Voor jongeren tot 23 jaar moet je versneld een uitkering regelen, want die hebben ze nodig om überhaupt te kunnen overleven. Dat is altijd maatwerk”, vertelt Judith. Een punt dat een wat langere adem vraagt is het versterken van de nazorg voor jongeren die uit een jeugdzorginstelling vertrekken. “Slechts enkele gemeenten doen dit en de nazorg is dan nog bescheiden.”

Betaal de vaste lasten uit een uitkering

“Lukt het iemand langdurig niet om rond te komen van de uitkering?”, vraagt Judith. “Help deze mensen door de vaste lasten te betalen vanuit de uitkering. Dan hebben ze in ieder geval een stabiele basis.”

Gebruik de regeling betaling boetes

Boetes die zich hebben opgestapeld vormen soms een zwaard van Damocles voor voormalig dakloze mensen. “Als ze dan uiteindelijk een dak boven hun hoofd krijgen, worden ze achtervolgd door die boetes en lopen ze een reëel risico om hun woonplek weer te verliezen.” Het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) biedt verschillende opties om boetes in delen te betalen. De mogelijkheden staan in het betalingsregelingenbeleid van het CJIB . “Alle gemeenten kunnen die betalingsregelingen gebruiken, maar dat gebeurt nog nauwelijks”, aldus Judith. https://www.cjib.nl/ons-betalingsregelingenbeleid

En nog veel meer tips...

• Onderzoek hoe de dak- en thuisloze mensen in jouw gemeente hun woning zijn kwijtgeraakt: wat voor mensen zitten er in de noodopvang en in de maatschappelijke opvang en waarom zijn ze daar beland?
• Maak alle afdelingen binnen je gemeente bewust van hun aandeel in de preventie van dakloosheid. Maak een integraal plan en zorg voor regie daarin. Vergeet de sociale activiteiten niet in je plan.
• Laat je preventieplan niet alleen maken door medewerkers die verantwoordelijk zijn voor de maatschappelijke opvang, want dan hou je je blik op de opvang gericht. Voor preventie moet je op al je afdelingen en binnen alle wettelijke kaders aan de slag.
• Als de wethouder iets wil, zorg dan dat het in de uitvoering ook haalbaar is.
• Betrek de woningcorporaties al vroeg bij je plannen. Maak prestatieafspraken en bespreek ook hun ‘fraudestempels’.
• Spreek met corporaties af dat ze kijken hoe ze dakloosheid kunnen voorkomen voordat ze iemand uit huis zetten. Om individuele gevallen te kunnen beoordelen is maatwerk noodzakelijk, bijvoorbeeld met een tweedekanscontract.
• Ga bij een dreigende uithuiszetting niet door met het proces, maar kijk of je de woonlasten van mensen kunt betalen. Help ze met inkomensbeheer en eventuele andere problemen, want dan kun je veel ellende voorkomen.
• Wees rekkelijk in de kostendelersnorm in plaats van deze heel strikt toe te passen. Er zit meer ruimte in deze wet dan veel gemeenten beseffen.
• Betaal de woonlasten door van mensen die maar een paar maanden in detentie zitten. Die kosten zijn veel lager dan de kosten die je maakt voor iemand die dakloos is geworden.

Ook jij hebt invloed

Wanneer elke gemeente in Nederland concrete stappen doorvoert om sociale uitsluiting en dakloosheid te voorkomen – met toepassing van alle wettelijke regelingen – dan zijn we met z’n allen een stuk verder, besluit Judith. “Alle beleidsterreinen binnen een gemeente hebben invloed op het ontstaan, en daarmee op het voorkomen, van dakloosheid. Ik hoop dat de Preventie Alliantie voor dat besef kan zorgen. En dat we gemeenten inspireren om ‘van onderop’ tot integraal beleid te komen en daar gezamenlijk voor te gaan. Als de medewerkers op het stadhuis én hun netwerk daarmee aan de slag gaan, steek ik de vlag uit.”

Doe ook een beroep op de Preventie Alliantie
Wil je in jouw gemeente de scanner preventie dakloosheid doen? En een expert laten meedenken over de uitvoering van jullie preventieplannen? Stuur een mailtje naar de Preventie Alliantie: preventiealliantie-impuls@radboudumc.nl.

Handreiking Preventie: laat je (bijna) inspireren
In de Handreiking Preventie, waar nu nog hard aan wordt gewerkt, staan de pijlers en condities die essentieel zijn om sociale uitsluiting en dakloosheid te voorkomen en terug te dringen. Gemeenten vinden er ook concrete suggesties voor wat ze allemaal kunnen doen in hun aanpak. 

Blijf bij met de masterclasses
Volg de masterclasses bij de Preventie Alliantie: bekijk  hier het programma. Gemeenten kunnen kosteloos deelnemen. De masterclasses in het najaar van 2021 zijn op 14 september en 25 november. Masterclass gemist? Bekijk  hier de video-opnames van de masterclasses over onderwerpen als bestaanszekerheid en preventie & tijdelijke woonvormen.